ذات الریه (پنومونی) | علائم، تشخیص و درمان

ذات‌الریه یا پنومونی (Pneumonia) یکی از بیماری‌های شایع دستگاه تنفسی است که با التهاب در بافت ریه، به‌ خصوص در ناحیه آلوئول‌ها (کیسه‌های هوایی)، بروز پیدا می‌کند.  پنومونی معمولا به دنبال عفونت‌های باکتریایی ایجاد می‌شود، اما ویروس‌ها (مانند آنفلوآنزا و کووید-۱۹) و گاهی قارچ‌ها نیز می‌توانند در بروز آن نقش داشته باشند. این بیماری می‌تواند خفیف یا شدید باشد و در برخی گروه‌ها از جمله نوزادان، سالمندان، بیماران مزمن یا افراد دارای نقص سیستم ایمنی، خطرات بیشتری به همراه دارد. تشخیص و درمان به موقع ذات الریه اهمیت بسیاری در روند درمان بیماری دارد. به همین دلیل توصیه می‌کنیم برای تشخیص و شروع درمان حتما از مشاوره و راهنمایی بهترین متخصص‌های ریه از جمله دکتر اردا کیانی بهره‌مند شوید. بررسی علائم، علت‌ها و روش‌های پیشگیری، کمک بسیاری در روند درمان خواهند کرد و در ادامه به بررسی این موارد خواهیم پرداخت.

ذات‌ الریه چیست؟

ذات‌الریه (Pneumonia) نوعی عفونت ریوی حاد است که در اثر ورود عوامل بیماری‌زا مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها یا قارچ‌ها به بافت ریه ایجاد می‌شود. این بیماری منجر به التهاب در کیسه‌های هوایی ریه (آلوئول‌ها) می‌شود و در بسیاری از موارد با تجمع مایع یا چرک در این نواحی همراه است. همین مسئله باعث اختلال در تبادل گازها و بروز علائمی مانند سرفه، تب، تنگی نفس و درد قفسه سینه می‌شود. از میان عوامل مختلف، پنومونی باکتریایی معمولا شدت بیشتری دارد و نیازمند درمان دارویی جدی‌تری است. در مقابل، پنومونی ویروسی خفیف‌تر است و می‌تواند به ‌صورت خودبه‌خود بهبود یابد. پنومونی می‌تواند یک یا هر دو ریه را درگیر کند. اگر هر دو ریه تحت تاثیر قرار گیرند، به آن پنومونی دوطرفه یا دوقلویی (Bilateral Pneumonia) گفته می‌شود که با علائم شدیدتری همراه است و نیاز به مراقبت‌های ویژه‌تری دارد. در ادامه با علائم این بیماری بیشتر آشنا خواهیم شد.

علائم ذات الریه

ذات‌الریه یا همان سینه پهلو، بسته به نوع عامل بیماری‌زا (باکتری، ویروس یا قارچ)، سن بیمار و وضعیت عمومی بدن، می‌تواند با طیف وسیعی از علائم همراه باشد. در برخی بیماران علائم به ‌صورت ناگهانی و شدید ظاهر می‌شوند و در برخی دیگر به‌ خصوص در سالمندان یا افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، به ‌تدریج و خفیف بروز پیدا می‌کنند. سرفه‌های مداوم، احساس درد در قفسه سینه هنگام نفس کشیدن یا سرفه، تب‌های مکرر و احساس ضعف عمومی از جمله نشانه‌هایی هستند که نباید نادیده گرفته شوند. شناسایی زود هنگام این علائم و مراجعه به پزشک می‌تواند در پیشگیری از پیشرفت بیماری و بروز عوارض جدی بسیار موثر باشد. برخی از شایع‌ترین علائم ذات‌الریه عبارت‌اند از:

علائم ذات‌الریه باکتریایی

پنومونی باکتریایی معمولا با شروع ناگهانی، علائم شدیدتر و سرعت پیشرفت بالاتری نسبت به نوع ویروسی همراه است. در این نوع از ذات‌ الریه، تب بالا، تعریق زیاد، تنفس دشوار و تولید خلط چرکی بیشتر مشاهده می‌شود و غالبا نیاز به درمان فوری با آنتی‌بیوتیک دارد. برخی از رایج‌ترین علائم پنومونی باکتریایی عبارت‌اند از:

• تب بالا و ناگهانی
• لرز و تعریق شدید
• سرفه با خلط زرد، سبز یا خونی
• تنفس سریع و دشوار
• درد قفسه سینه یا شکم در هنگام سرفه
• کبودی پوست، لب یا ناخن‌ها
• کاهش اشتها و ضعف شدید
• افزایش ضربان قلب

 آیا درد قفسه سینه خطرناک است؟

علائم ذات‌الریه ویروسی

پنومونی ویروسی علائم اولیه شبیه سرماخوردگی یا آنفلوآنزا دارد و در بسیاری از موارد خفیف‌تر از نوع باکتریایی است. اما در بعضی از بیماران ممکن است شدید شود یا زمینه‌ساز عفونت ثانویه باکتریایی گردد. علائم این نوع ذات الریه شامل موارد زیر هستند:

• سردرد
• تب خفیف یا متوسط
• سرفه خشک
• درد عضلانی و بدن‌درد
• خستگی یا ضعف شدید

علائم ذات‌الریه در کودکان

کودکان در سنین پایین‌تر، نسبت به ذات ‌الریه آسیب‌پذیرتر هستند و علائم ممکن است متفاوت یا مبهم‌تر از بزرگسالان باشد. تنگی نفس، کاهش انرژی و اختلال در تغذیه از مهم‌ترین نشانه‌های هشداردهنده هستند. علائم دیگر نیز عبارت‌اند از:

• سرفه مکرر
• تنفس سریع یا صدادار
• بی‌قراری یا خواب ‌آلودگی بیش‌ از حد
• مشکل در شیر خوردن یا غذا خوردن
• کاهش ادرار
• تهوع یا استفراغ
• تب، لرز و برافروختگی پوست
• رنگ‌پریدگی پوست یا کبودی لب‌ها

علائم ذات‌الریه در سالمندان

در سالمندان، پاسخ ایمنی بدن ممکن است ضعیف‌تر باشد و علائمی مثل تب یا سرفه لزوما ظاهر نشوند. در عوض، تغییرات ذهنی مانند گیجی یا خواب‌ آلودگی ممکن است از نشانه‌های اصلی باشد. اصلی‌ترین علائم پنومونی در سالمندان عبارت‌اند از:

• گیجی یا تغییر در وضعیت هوشیاری
• ضعف ناگهانی و کاهش تحرک
• تنفس سریع یا سطحی
• بی‌اشتهایی و کاهش وزن
• خستگی مفرط
• سرفه خشک یا همراه با خلط
• درد قفسه سینه
• تب خفیف 

علت‌های بروز ذات‌ الریه یا پنومونی

بروز بیماری پنومونی مزمن یا ذات الریه، علت‌های مختلفی می‌تواند داشته باشد. این بیماری یکی از شایع‌‌ترین بیماری‌های عفونی ریوی است اما نمی‌توان اظهار داشت که همیشه به دلیل عفونت ایجاد شود. این عارضه در بیشتر موارد ناشی از ورود باکتری‌ها، ویروس‌ها یا قارچ‌ها به ریه‌ها هستند، اما عوامل غیرعفونی نیز می‌توانند باعث التهاب بافت ریه و بروز علائم مشابه شوند. شناخت دقیق علت بیماری نه ‌تنها به انتخاب درمان موثر کمک می‌کند، بلکه از بروز عوارض جدی مانند نارسایی تنفسی نیز پیشگیری می‌کند. برخی از شایع‌ترین علت‌های بروز ذات الریه شامل موارد زیر هستند:

• باکتری‌ها از جمله  استرپتوکوک پنومونیه (پنوموکوک)
• مایکوپلاسما پنومونیه
• کلامیدوفیلا پنومونیه
• ویروس‌هایی مانند ویروس آنفلوآنزا، ویروس کرونا  (SARS-CoV-2)، RSV
• قارچ‌هایی مانند پنوموسیستیس جیرووسی به ‌خصوص در بیماران با ضعف ایمنی (مانند مبتلایان به HIV)
• استنشاق بخارات سمی، مواد شیمیایی تحریک‌کننده یا دود
• ورود ذرات غذا یا مایعات به ریه (ذات‌الریه آسپیره)
• آسیب ناشی از پرتودرمانی ناحیه قفسه سینه
• واکنش به برخی داروها مانند داروهای شیمی ‌درمانی یا داروهای سیتوتوکسیک
• بیماری‌های زمینه‌ای مزمن مانند دیابت، COPD یا نقص سیستم ایمنی که زمینه را برای عفونت آماده می‌کنند.

چه کسانی بیشتر به ذات‌الریه مبتلا می‌شوند؟

ذات‌الریه می‌تواند هر فردی را درگیر کند، اما برخی گروه‌ها به دلیل شرایط خاص بدنی یا سبک زندگی، حساس‌تر و آسیب‌پذیرتر هستند. به‌طور کلی، افرادی که سیستم ایمنی بدنشان ضعیف‌تر است یا بیماری‌های مزمن دارند، بیشترین احتمال را برای ابتلا به این بیماری جدی دارند. بیشترین کسانی که به ذات‌الریه یا سینه پهلو مبتلا می‌شوند، شامل افراد زیر هستند:

• افراد با ضعف سیستم ایمنی بدن
• افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت یا بیماری‌های مزمن ریه
• کسانی که به آسم و COPD مبتلا هستند
• افراد مستعد رشد باکتری و ویروس در ریه
• سالمندان به دلیل کاهش طبیعی کارایی سیستم ایمنی و احتمال وجود بیماری‌های زمینه‌ای
• اشخاصی که سیگار مصرف می‌کنند.
• افراد درگیر با انواع بیماری‌های ریوی مانند عفونت‌های مزمن و نقص سیستم ایمنی مانند HIV

انواع ذات الریه 

ذات‌الریه یا سینه‌ پهلو انواع مختلفی دارد که هر کدام بسته به شرایط محیطی، نحوه ابتلا و شدت بیماری، ویژگی‌ها و نیازهای درمانی خاص خود را دارند. شناخت دقیق هر نوع کمک می‌کند تا درک بهتری از علل بروز بیماری و روش‌های پیشگیری و درمان آن پیدا کنیم. در ادامه با مهم‌ترین انواع ذات‌ الریه آشنا می‌شویم:

پنومونی اکتسابی از جامعه (CAP)

اغلب افراد این نوع پنومونی را زمانی تجربه می‌کنند که در محیط‌های روزمره و خارج از بیمارستان به عفونت ریه مبتلا می‌شوند. در این نوع از ذات الریه، میکروب‌ها یا ویروس‌ها به راحتی از طریق تماس‌های معمولی انتقال می‌یابند و باعث التهاب بافت ریه می‌شوند. درمان سریع و دقیق در این مرحله، نقش مهمی در پیشگیری از عوارض جدی دارد.

پنومونی اکتسابی بیمارستانی (HAP)

هنگامی که بعد از بستری شدن در بیمارستان، فرد دچار عفونتی شود که حداقل ۴۸ ساعت پس از ورود به بیمارستان بروز کند، به آن پنومونی بیمارستانی گفته می‌شود. این نوع عفونت جدی‌تر است، زیرا باکتری‌های مقاوم به درمان عامل آن هستند و به مراقبت‌های تخصصی نیاز دارد.

پنومونی ناشی از ونتیلاتور (VAP)

در شرایطی که بیمار برای تنفس مصنوعی نیاز به دستگاه ونتیلاتور داشته باشد، خطر ورود میکروب‌ها به ریه و ایجاد عفونت به شدت افزایش می‌یابند. این شکل از ذات‌الریه پیچیده‌ترین نوع آن است و نیازمند نظارت و درمان فوری در بخش مراقبت‌های ویژه است.

پنومونی آسپیراسیون

وقتی مواد خارجی مانند غذا، مایعات یا بزاق به جای عبور از مسیر طبیعی، وارد ریه‌ها می‌شوند، پنومونی آسپیراسیون شکل می‌گیرد. این وضعیت در افرادی که قدرت سرفه یا بلع ضعیفی دارند شایع است و ممکن است باعث التهاب شدید و آسیب به ریه شود.

چگونه ذات الریه تشخیص داده می‌شود؟

برای تشخیص ذات‌الریه، پزشک ابتدا با گرفتن شرح‌حال دقیق و بررسی سوابق پزشکی بیمار، تلاش می‌کند تا علت بیماری را با توجه به علائم بالینی شناسایی کند. سپس معاینات تخصصی و آزمایش‌های لازم انجام می‌شود تا تشخیص دقیق‌تری صورت گیرد و بهترین روش درمان انتخاب شود. اصلی‌ترین روش‌های تشخیص سینه پهلو یا ذات‌الریه عبارت‌اند از:

• گرفتن شرح حال و معاینه بالینی برای  بررسی علائم بیمار و سابقه بیماری‌های زمینه‌ای
• عکسبرداری با اشعه ایکس از قفسه سینه به جهت بررسی وضعیت ریه‌ها و تشخیص التهاب یا عفونت
• آزمایش‌های خونی شامل اندازه‌گیری میزان( CRP)( پروتئین واکنشی)، تعداد لکوسیت‌ها، پتاسیم و سدیم سرم، کراتینین، قند خون و بررسی گازهای خون شریانی
• تعیین آنتی‌ژن ادراری برای شناسایی پاتوژن‌هایی مثل لژیونلا و پنوموکوک
• آزمایش‌های سرمی مانند تست‌های مایکوپلاسما و سایر آزمایشات ویروسی در صورت شک به علت ویروسی
• کشت خلط و خون در موارد شدید یا بیمارانی که نیاز به بستری دارند، برای تشخیص دقیق‌تر پاتوژن و تعیین درمان مناسب

روش‌های درمانی ذات الریه یا پنومونی

ذات‌الریه یا همان سینه ‌پهلو بسته به نوع عامل ایجادکننده آن و شدت بیماری، درمان‌های متفاوتی دارد. در بسیاری از موارد پزشک نمی‌تواند به‌ صورت قطعی پاتوژن (عامل بیماری‌زا) را تشخیص دهد و در نتیجه، تصمیم بر کنترل علائم و جلوگیری از وخامت وضعیت بیمار گرفته می‌شود. انتخاب روش درمانی به وضعیت جسمی بیمار، سن او، بیماری‌های زمینه‌ای و پاسخ بدن وی به دارو بستگی دارد. درمان ممکن است از دارو و مراقبت‌های خانگی گرفته تا بستری شدن و دریافت اکسیژن یا حتی تخلیه مایعات در موارد پیشرفته متفاوت باشد. در ادامه، روش‌های مختلف درمان ذات‌الریه را بررسی می‌کنیم:

دارودرمانی 

درمان دارویی اصلی‌ترین روش برای کنترل و بهبود ذات‌الریه است. دارو درمانی زمانی‌که عامل بیماری شناسایی شده باشد، می‌تواند در روند درمان بسیار موثر عمل کند. بسته به اینکه ذات‌الریه منشا باکتریایی، ویروسی یا قارچی داشته باشد، نوع دارو و نحوه تجویز آن متفاوت خواهد بود. برخی از این داروها عبارت‌اند از: 

• آنتی‌بیوتیک‌ها: مناسب برای درمان ذات‌الریه باکتریایی هستند و انتخاب نوع آنتی‌بیوتیک به شدت بیماری، سن بیمار و محل ابتلا بستگی دارد.
• داروهای ضد قارچ: این نوع داروها در بیماران با ضعف سیستم ایمنی یا افرادی که به دلیل پیوند عضو یا شیمی‌‌درمانی مستعد عفونت قارچی هستند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. داروهایی مانند آمفوتریسین B یا فلوکونازول از نوع داروهای ضد قارچ هستند. 
• داروهای ضد ویروس: در موارد ویروسی، درمان قطعی وجود ندارد اما داروهایی مانند اوسلتامیویر (Tamiflu) و زانامیویر (Relenza) برای کاهش شدت علائم و مدت بیماری استفاده می‌شوند.

اکسیژن درمانی 

زمانی که سطح اکسیژن خون پایین می‌آید و تنفس بیمار دشوار می‌شود، تجویز اکسیژن ضروری است. این کار با استفاده از ماسک یا لوله‌ای که در بینی قرار می‌گیرد انجام می‌شود و هدف آن کمک به نفس کشیدن بهتر و اکسیژن‌رسانی موثر به بافت‌ها است.

تزریق مایعات داخل وریدی (IV)

در بیماران مبتلا به ذات‌الریه، تب بالا، بی‌اشتهایی، تنفس سریع و تعریق زیاد می‌تواند به کم‌آبی بدن منجر شود. در چنین شرایطی، مصرف مایعات خوراکی ممکن است کافی نباشد یا به‌ دلیل ضعف عمومی بیمار امکان‌پذیر نباشد. به همین دلیل، تزریق مایعات از طریق ورید (سرم‌درمانی) یک اقدام درمانی موثر برای جبران سریع کم‌آبی است. این مایعات نه‌ تنها به حفظ تعادل الکترولیت‌ها و تنظیم فشار خون کمک می‌کنند، بلکه با بهبود گردش خون، اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها را نیز افزایش می‌دهند.

درمان‌های خانگی 

علاوه بر تمام روش‌های درمانی که بررسی کردیم، در برخی از موارد درمان‌های خانگی نیز می‌توانند برای کنترل و بهبود علائم ذات الریه موثر عمل کنند. البته در نظر داشته باشید که استفاده از روش‌های درمانی باید کاملا تحت نظر پزشک معالج صورت گیرد. برخی از این روش‌های درمان خانگی عبارت‌اند از:

• استراحت کافی برای تقویت سیستم ایمنی
• نوشیدن مایعات فراوان برای رقیق شدن ترشحات ریه
• استفاده از بخور یا مرطوب‌کننده هوا برای تنفس راحت‌تر
• تمرینات تنفسی ساده برای جلوگیری از تجمع ترشحات
• داروهای کاهش‌دهنده تب و درد مثل استامینوفن یا ایبوپروفن
• غرغره با آب نمک یا نوشیدن چای نعناع برای تسکین گلو و کاهش التهاب

آیا می‌توان از ذات الریه پیشگیری کرد؟

پیشگیری از ذات‌الریه امکان‌پذیر است و با رعایت چند اصل ساده اما مفید، می‌توان خطر ابتلا را به‌طور چشمگیری کاهش داد. یکی از مهم‌ترین راهکارها، واکسیناسیون منظم است. واکسن‌هایی مانند پنوموکوک و آنفلوآنزا مخصوصا برای سالمندان، کودکان و بیماران دارای بیماری‌های زمینه‌ای ضروری‌ به شمار می‌روند. همچنین، رعایت بهداشت فردی، شستشوی مرتب دست‌ها، استفاده از ماسک در فصول شیوع بیماری‌های تنفسی، تهویه مناسب فضاهای بسته، تغذیه سالم و ترک سیگار نیز می‌توانند نقش مهمی در جلوگیری از انتقال عوامل عفونی داشته باشند.

عوارض ذات الریه یا سینه پهلو

اگر ذات‌الریه به ‌موقع درمان نشود، ممکن است عوارضی جدی و گاه تهدیدکننده‌ برای جان بیمار ایجاد کند. این بیماری می‌تواند فراتر از ریه‌ها عمل کند و اندام‌های حیاتی دیگر را نیز درگیر سازد. شدت این عوارض به سن، وضعیت سیستم ایمنی و وجود بیماری‌های زمینه‌ای بستگی دارند. مهم‌ترین پیامدها و عوارض بیماری ذات الریه شامل موارد زیر هستند:

• نارسایی تنفسی
• آبسه ریوی
• افیوژن پلور (تجمع مایع اطراف ریه)
• شوک سپتیک
• نارسایی چند اندام 
• افزایش احتمال حمله قلبی
• افت فشار خون خطرناک

کلام پایانی

ذات‌الریه یا همان سینه‌ پهلو، به عنوان یکی از شایع‌ترین بیماری‌های عفونی ریه به شمار می‌رود. این بیماری علائم مختلفی مانند تب، سرفه، تنگی نفس و خستگی شدید دارد. همچنین انواع مختلف پنومونی نظیر پنومونی بیمارستانی، ویروسی، قارچی و آسپیراسیون وجود دارند که علائم متفاوتی دارند. ذات‌الریه می‌تواند در صورت بی‌توجهی، عوارض جدی مانند آبسه ریه، نارسایی تنفسی یا حتی شوک عفونی به دنبال داشته باشد.  با توجه به گستردگی عوامل و علائم این بیماری، مشورت با یک فوق تخصص ریه اهمیت بسیار زیادی دارد. دکتر اردا کیانی فوق تخصص ریه یکی از بهترین گزینه‌ها برای بررسی علائم، تشخیص و درمان ذات الریه به شمار می‌روند. ایشان پس از بررسی دقیق بیماری، بهترین روش‌های درمانی را به شما معرفی خواهند کرد.

سوالات متداول