چرخه بینی: شناخت، عملکرد، اختلالات و درمان آن‌ها

جابجایی متناوب هوا از سوراخ‌های بینی وجود دارد. تقریباً هر ۲ ساعت یک سوراخ بینی بازتر از دیگری است. وقتی سمت راست بازتر باشد، افزایش جریان هوا در سمت راست، سمت چپ مغز را تحریک می‌کند. هنگامی که سوراخ چپ بینی بازتر است، سمت راست مغز تحریک می‌شود. بنابراین، الگوی تنفس ما تحریکات سمت راست و چپ مغز را تنظیم و متناوب می‌کند. در این مقاله، به صورت کامل به تمام نکات و مفاهیم مرتبط با چرخه بینی خواهیم پرداخت، تا انتها همرا ما باشید.

چرخه بینی چیست؟ 

چرخه بینی، که به انگلیسی «Nasal Cycle» نامیده می‌شود، یک پدیده طبیعی است که در آن بافت بینی (توربینات‌ها) به گونه‌ای عمل می‌کنند که جریان هوا به طور متناوب از یک سوراخ بینی به دیگری تغییر می‌کند. این فرآیند معمولا هر ۲ تا ۶ ساعت رخ می‌دهد و شامل تغییرات خفیفی در تورم بافت داخل بینی است. 

عملکرد چرخه بینی شامل تنظیم جریان هوا، رطوبت و دمای هوای استنشاق شده است. همچنین در تشخیص بوها نقش دارد. در حالت طبیعی، افراد ممکن است متوجه این تغییرات جریان هوا نشوند مگر اینکه ناهنجاری در بینی داشته باشند یا دچار انسداد در یکی از سوراخ‌های بینی شوند. این چرخه همچنان در زمان خواب نیز ادامه دارد و ممکن است در توضیح برخی از موارد خروپف و شرایط خواب نقش داشته باشد. 

گاهی اوقات، افراد ممکن است متوجه تغییر جریان هوا شوند، به‌ویژه اگر یک طرف بینی به دلایلی همچون انسداد مجراهای تنفسی، عفونت یا واکنش‌های آلرژیک بیش از حد متورم شده باشد. در صورتی که نفس کشیدن دشوار باشد یا این تغییرات در جریان هوا باعث ایجاد مشکل یا ناراحتی شود، مشورت با پزشک می‌تواند به تعیین علت و یافتن درمان کمک کند. 

بیشتر بخوانید: شایع‌‌ترین بیماری‌های تنفسی در کودکان از علائم تا درمان

تاثیر چرخه بینی بر عملکرد مغز

مطالعه‌ای از دانشگاه نورث وسترن در دسامبر ۲۰۱۶ دقیقاً محل و چگونگی تأثیر تنفس بینی بر مغز را تشریح کرد. تنفس از طریق بینی باعث تحریک قشر بویایی (بوی)، آمیگدال (احساسات) و هیپوکامپ (حافظه) می‌شود که همگی بخشی از سیستم لیمبیک هستند. 

استنشاق به آزمودنی‌ها این امکان را می‌دهد تا سریع‌تر چهره‌های ترسناک را تشخیص دهند. در بازدم، شناخت و یادآوری حافظه کاهش یافت و تنفس دهانی توانایی تشخیص و یادآوری را حتی بیشتر کاهش می‌دهد. واکنش ذاتی انسان به ترس، این است که تنفس سریع‌تری داشته باشد. زمانی که سریع‌تر نفس می‌کشیم، احتمالاً یک نکته مثبت برای پاسخ سریعتر مغز به محرک‌های خطرناک است. 

تنفس از طریق هر دو سوراخ بینی و داشتن یک چرخه بینی منظم، تون پاراسمپاتیک سیستم عصبی را افزایش می‌دهد. سیستم عصبی سمپاتیک به ما کمک می‌کند تا خطر، استرس و درد را مدیریت کنیم. سیستم عصبی پاراسمپاتیک تقویت شده، خلق و خو و تمرکز را بهبود می‌بخشد. باعث ایجاد آرامش عضلانی، کاهش تعداد تنفس و کاهش فشار خون می‌شود. نفس کشیدن فقط از سوراخ راست باعث تحریک بیشتر سیستم عصبی سمپاتیک و تنفس فقط از سوراخ چپ باعث تحریک بیشتر سیستم عصبی پاراسمپاتیک می‌شود. 

تنفس متناوب از سوراخ بینی و تمرین تنفس یوگا نمونه‌ای از تنفس متمرکز است. این تناوب هدفمند تنفس از سوراخ بینی به همگام‌سازی امواج مغزی در قشر بویایی و آمیگدال و هیپوکامپ کمک می‌کند که منجر به ایجاد یک سیستم عصبی متعادل‌تر می‌شود. 

عملکردهای کلیدی چرخه بینی

چرخه بینی دارای چند عملکرد عمده در بدن انسان است: 

• تنظیم جریان هوا: با افزایش و کاهش تورم در بافت‌های نرم بینی، چرخه بینی به ما کمک می‌کند تا جریان هوا را از طریق سوراخ‌های بینی به طور یکنواخت تنظیم کنیم. این امر، جریان هوای مداوم را به سمت ریه‌ها و بر خلاف آن استقامت می‌بخشد، که برای سلامت ریه‌ها و تنفس کارآمد حیاتی است. 
• رطوبت دهی و گرم کردن هوای استنشاقی: توربینات‌ها در بینی به رطوبت دهی و گرم کردن هوای استنشاقی قبل از رسیدن به ریه‌ها کمک می‌کنند، که این به جلوگیری از خشکی در مجاری تنفسی و تسهیل در تبادل گاز کمک شایانی می‌کند. 
• تقویت حس بویایی: تغییرات در جریان هوا ممکن است بر توانایی بینی برای تشخیص بوها تأثیر بگذارد، به طوری که هر سوراخ بینی می‌تواند مواد شیمیایی متفاوتی را تشخیص دهد، و چرخه بینی ممکن است به این فرآیند کمک کند. 

تاثیرات چرخه بینی

چرخه بینی بر موارد مختلفی تأثیر می‌گذارد که شامل بخش‌های مربوط به تنفس، خواب و حس بویایی می‌شود. برخی از این تأثیرات عبارتند از: 

• جریان هوا: تغییر مداوم در تورم بافت‌های بینی موجب می‌شود که هوای بیشتری از یک سمت بینی نسبت به سمت دیگر جریان یابد، که به تنظیم جریان هوا کمک می‌کند. 
• رطوبت و دمای هوا: با کمک چرخه بینی، هر سمت بینی به نوبت در مرطوب کردن و گرم کردن هوایی که به ریه‌ها هدایت می‌شود، نقش دارد. 
• فیلتر کردن هوا: بینی به عنوان فیلتری عمل می‌کند که ذرات معلق و میکروب‌ها را از هوای ورودی به بدن می‌زداید. این چرخه به بافت‌های بینی اجازه می‌دهد تا به صورت متناوب استراحت کنند و بازیابی شوند. 
• خواب: چرخه بینی ممکن است بر الگوهای تنفسی افراد در طول خواب تأثیر بگذارد و می‌تواند در میزان خروپف یا کیفیت خواب افراد نقش داشته باشد. 
• حس بویایی: چرخش جریان هوا بین دو سمت بینی ممکن است حس بویایی را تحت تاثیر قرار دهد، زیرا برخی از بوها ممکن است توسط یک طرف بینی بهتر تشخیص داده شوند تا طرف دیگر. 
• واکنش‌های ایمنی: غشای مخاطی بینی در برابر باکتری‌ها و ویروس‌ها واکنش نشان می‌دهد و چرخه بینی ممکن است بر فعالیت ایمنی موضعی تاثیر بگذارد. 
• تنظیم فشار داخل بینی: این چرخه به تنظیم فشار و تورم درون سینوس‌ها و حفرات بینی کمک می‌کند که می‌تواند به جلوگیری از بروز عفونت‌ها و دیگر مشکلات بینی کمک کند. 
• پاکسازی مخاط: با تغییر جریان هوا، مخاط به طور متناوب در دو طرف بینی حرکت می‌کند که به پاکسازی آلاینده‌ها و میکروب‌ها کمک می‌کند. 
• بهبودی پس از عمل جراحی بینی: در برخی موارد، پزشکان ممکن است عملکرد چرخه بینی را برای بهبودی بهتر و موثرتر پس از عمل‌های جراحی بینی مانند رینوپلاستی ارزیابی کنند. 

اختلال‌های چرخه بینی

اختلال در چرخه بینی می‌تواند منجر به مشکلات مختلفی شود، که می‌تواند بر سلامت و تندرستی فرد تاثیر بگذارد. در ادامه به برخی از شایع‌ترین اختلالات و مشکلات مرتبط با چرخه بینی اشاره می‌کنیم که عبارت‌اند از: 

• تنگی مجرای بینی: هنگامی که توربین یا شاخک‌های بینی بیش از حد معمول متورم می‌شوند، می‌توانند مجاری بینی را مسدود کرده و تنفس را دشوار سازند. این وضعیت ممکن است بر اثر آلرژی‌ها، عفونت یا وجود پولیپ‌های بینی اتفاق افتد. 
• عفونت‌های مکرر: اگر چرخه بینی به خوبی عمل نکند، جریان هوا و مخاط به درستی از مجاری بینی عبور نمی‌کنند و می‌تواند به عفونت‌های مکرر سینوسی منجر شود. 
• خروپف و اختلالات خواب: اختلال در چرخه بینی ممکن است به خروپف یا حتی ایجاد انسداد تنفسی خواب (OSA) منجر شود. هنگامی که توربین یا شاخک‌های بینی متورم می‌شوند و جریان هوا محدود می‌شود، صدای خروپف ایجاد یا تشدید می‌گردد. 
• احساس گرفتگی دائمی بینی: افرادی که با اختلال چرخه بینی مواجه هستند، ممکن است همیشه احساس کنند که یک یا هر دو سمت بینی‌شان گرفته است. 
• درد و فشار: نارسایی در چرخه بینی ممکن است باعث افزایش فشار و در نتیجه احساس درد در نواحی پیرامون بینی و صورت، مانند سینوس‌ها شود. 
• کاهش توانایی بویایی: افرادی که در چرخه بینی‌شان اختلال دارند، ممکن است توانایی‌شان در حس بویایی تحت تأثیر قرار گیرد، زیرا جریان هوا که حاوی مولکول‌های بویایی است به درستی عبور نمی‌کند. 
• مشکلات ایمنی موضعی: اگر چرخه بینی به طور مکرر یا دائمی اختلال پیدا کند، ممکن است بدن در مبارزه با عفونت‌ها و میکروب‌ها کارآمد نباشد. 
• افزایش خطر عفونت‌های مجاری تنفسی: به دلیل نبود تهویه مناسب و فیلتراسیون ضعیف هوا، می‌تواند خطر ابتلا به عفونت‌های تنفسی همچون سرماخوردگی و سینوزیت افزایش یابد. 

پیشگیری 

برای جلوگیری از بروز مشکلات مرتبط با چرخه بینی و حفظ عملکرد طبیعی آن، انجام  کار‌های زیر توصی می‌شود: 

• رطوبت مناسب: استفاده از دستگاه‌های مرطوب کننده برای حفظ رطوبت مطلوب هوای اتاق می‌تواند به جلوگیری از خشکی مخاط بینی و تسهیل جریان هوا کمک کند. 
• پاکسازی بینی: مانند استفاده از روش‌های شستشوی بینی، مثل استفاده از نتی‌پات (Neti pot) یا اسپری‌های نمکی که می‌تواند به حذف مخاط و آلاینده‌ها از بینی و کاهش تورم کمک کند. 
• اجتناب از عوامل آلرژن: دوری از آلرژن‌های شناخته شده مانند: گرد و غبار، موی حیوانات خانگی، کپک و گرده‌ها می‌تواند از تحریک بینی و اختلال در چرخه بینی پیشگیری کند. 
• کنترل استرس: از آنجا که استرس می‌تواند بر سیستم تنفسی تاثیر بگذارد، تمرین‌های کاهش استرس مانند: مدیتیشن، یوگا و تنفس عمیق می‌تواند در حفظ عملکرد طبیعی چرخه بینی مفید باشد. 
• تغذیه مناسب: رژیم غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان و ویتامین‌هایی مانند ویتامین C و E می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی کمک کرده و احتمال واکنش‌های آلرژیک را کاهش دهد. 
• ورزش منظم: ورزش به بهبود جریان خون در بدن و همچنین تنفس بهتر کمک می‌کند که می‌تواند سلامت کلی بینی و چرخه آن را بهبود بخشد. 
• اجتناب از مصرف دخانیات: دود تنباکو می‌تواند موجب التهاب و تورم لایه مخاطی بینی شود و تنفس را مختل کند. 
• مراقبت در برابر سرماخوردگی‌ها و عفونت‌ها: محافظت از خود در برابر بیماری‌ها و عفونت‌های رایج می‌تواند به جلوگیری از تورم و ناراحتی در ناحیه بینی و سینوس‌ها کمک کند. 
• بررسی‌های پزشکی دوره‌ای: مراجعه به پزشک برای بررسی‌های منظم می‌تواند به تشخیص زودرس مشکلات احتمالی در چرخه بینی و اقدام سریع برای درمان کمک کند. 
• خواب کافی و باکیفیت: خواب کافی و عمیق می‌تواند به تعادل هورمون‌ها و سلامت سیستم ایمنی کمک کند که به نوبه خود، می‌تواند روی سلامت بینی و مجاری تنفسی اثر مثبت داشته باشد. 

درمان

برای درمان اختلالات مرتبط با چرخه بینی که در بخش نقل‌قول اشاره شده، رویکردهای مختلفی ممکن است توسط پزشک متخصص گوش، حلق و بینی (ENT) در نظر گرفته شوند. توضیح مختصری در مورد هر یک از موارد زیر ارائه می‌دهم: 

• داروهای بینی: اسپری‌های بینی که حاوی کورتیکواستروئیدها هستند، می‌توانند به کاهش التهاب و تورم در سطح داخلی بینی کمک کنند. آنتی‌هیستامین‌ها برای کاهش علائم آلرژی و کاهش تورم بافت‌های بینی به کار برده می‌شوند
• عمل جراحی: تصحیح انحراف تیغه‌ی بینی (سپتوپلاستی) یا کوچک کردن شاخک‌های بینی (توربینوپلاستی) برای بهبود جریان هوا در مجاری بینی. برداشتن پولیپ‌های بینی یا انجام سینوسیتی به منظور رفع انسداد و بهبود تهویه‌ی سینوس‌ها
• تمرینات تنفسی: انجام تمرینات تنفسی مانند تنفس دیافراگمی می‌تواند به تقویت عضلات تنفسی کمک کرده و جریان هوا را آسان کند
• راهکارهای خانگی و طبیعی: مرطوب نگه داشتن محیط از طریق استفاده مرتب از دستگاه‌های بخور سرد یا مرطوب کننده و استنشاق بخار با استفاده از آب گرم به منظور کمک به پاکسازی مخاط
• کنترل زمینه زیست‌محیطی: اقداماتی برای کاهش قرار گرفتن در معرض عوامل آلرژی‌زا داخل منزل مانند تمیز کردن مرتب فیلترهای هوایی و استفاده از روکش‌های ضد آلرژی برای بالشت‌ها و تشک‌ها
• تغییرات سبک زندگی: کاهش استرس از طریق فعالیت‌های تسکین‌دهنده مانند: یوگا، مدیتیشن یا ماساژ و افزایش فعالیت فیزیکی به منظور بهبود جریان خون و تنفس

کلام پایانی 

چرخه بینی، یکی از فرایندهای شگفت‌انگیز بدن است که به صورت غیرارادی عمل می‌کند و به ما کمک می‌کند تا با تنظیم مناسب جریان هوا، هوای تازه‌تر و سالم‌تری را به ریه‌هایمان هدایت کنیم. با بازشناسی این فرایند و درک نقش آن در تنفس مؤثر و حس بویایی، می‌توانیم بر شرایط مختلفی که بر تنفس ما تأثیر می‌گذارد، دید بهتری داشته باشیم. 

سوالات متداول