پیوند ریه: فرایند، مراقبت‌ها و عوارض احتمالی!
کسانی که به نارسایی ریه دچار هستند، اغلب زندگی سختی را می‌گذرانند. نرسیدن حیاتی‌ترین مولکول برای زندگی به بدن یعنی اکسیژن این افراد را با مرگ روزمره مواجه می‌کند. به همین دلیل پیوند ریه به عنوان آخرین راه درمان این بیماران شناخته می‌شود. پیوند ریه که یک جراحی جایگزینی عضو از دست رفته یا در حال نابودی با عضوی سالم است، اغلب خطراتی همراه دارد. در این مقاله قصد داریم تمام جزئیات این عمل از تاریخچه تا عوارض بعد و مراقبت‌های آن را بررسی کنیم.
پیوند ریه چیست؟
پیوند ریه یک عمل جراحی پیچیده است که طی آن یک یا هر دو ریه بیمار با ریه‌های سالم از یک اهداکننده جایگزین می‌شود. این روش برای افرادی که به دلیل بیماری‌های شدید ریوی مانند فیبروز کیستیک، بیماری انسدادی مزمن ریوی (COPD)، فیبروز ریوی یا هیپرتانسیون ریوی شدید نیاز به تعویض ریه دارند، انجام می‌شود. هدف از این عمل، بهبود عملکرد تنفسی بیمار و افزایش کیفیت زندگی او است. فرایند پیوند شامل ارزیابی دقیق بیماران، انتظار برای یافتن اهداکننده مناسب، انجام جراحی و مراقبت‌های پس از عمل است تا خطرات پس‌زنی عضو اهدایی و عوارض عمل پیوند کاهش یابد.
تاریخچه پیوند شش
اولین پیوند شش توسط جیمز هاردی در ۱۹۶۳ انجام شد. این پیوند پس از چند ماه توسط بدن بیمار پس زد شد و بیمار فوت کرد. بااینحال پزشکان تحقیقات خود را ادامه دادند و سال‌ها با انجام آزمایشات گوناگون پیوند ریه را انجام دادند. تا سال ۱۹۸۰ در کل دنیا ۳۶ جراحی پیوند شش انجام شده بود که همگی ناموفق بودند.
در سال ۱۹۸۱ یک تیم جراحی در دانشگاه استنفورد متشکل از دکتر نورمن شاوی و همکارانش توانستند ۳ پیوند موفق ریه انجام دهند. افرادی که تحت این جراحی قرار گرفتند تا مدت‌ها زندگی کردند. هرچند که یکی از بیماران چند ماه بعد به علت نارسایی در اعضای بدن فوت کرد. با این حال موفقیت این تیم راهی به سوی نجات جان بیماران مبتلا به نارسایی ریه بود.
تا سال‌های بعد عمل جراحی پیوند شش با اصلاحات در روند جراحی و داروهای تجویز شده، پیشرفت کرد. از دهه ۱۹۹۰ به بعد تعداد بیمارانی که با پیوند شش نجات پیدا می‌کردند، افزایش یافت. در اواخر دهه ۹۰ تعداد جراحی‌های موفق به بیش از ۱۴۰۰ فرد رسید.
دلایل نیاز به پیوند ریه
اغلب افرادی که دچار بیماری‌های تنفسی هستند را می‌توان با دارو درمانی، تغییر سبک زندگی و برخی درمان‌های کم تهاجمی دیگر درمان کرد. بااینحال زمانی که تمام این موارد پس زده می‌شوند و بدن بیمار به هیچ روشی جواب نمی‌دهد، راهی جز جراحی و پیوند باقی نمی‌ماند. انجمن ریوی آمریکا دلایل متعددی را برای جراحی ریه بیان می‌کند.
- کسانی که به بیماری آمفیزم مبتلا هستند، که باعث انسداد کیسه‌های هوایی و شش‌ها می‌شود نیاز به پیوند دارند.
- فیبروز یا زخم ریه که به آن اسکار ریوی نیز می‌گویند.
- فیبروز کیستیک یا تار فزونی کیسه‌ای که با اثرگذاری روی متابولیک بدن باعث ایجاد گره در ریه به صورت مادرزادی می‌شود.
- بالا بودن فشار خون در ریه‌ها که منجر به ایدیوپاتیک ریوی می‌شود.
- پیوند ششی که قبلاً یک بار پس زده شده است.
همچنین عوامل دیگر مانند گشادی نایژه یا برونشکتازی و نارسایی‌های عصبی که موجب ایجاد گوشت اضافه در ریه با نام سارکوئیدوز می‌شود، در نیاز به جراحی شش نقش دارند. اگرچه عمر متوسط بیمارانی که جراحی شش انجام می‌دهند ۵.۵ تا ۶ سال است، اما اگر پیوند نکنند کمتر از این مقدار عمر خواهند کرد. تمام علل گفته شده می‌توانند با دارو درمانی بهبود یابند، اما در صورتی که بدن بیمار به دارو درمانی و روش‌های درمانی دیگر پاسخ ندهد باید پیوند انجام دهند.
مراحل عمل پیوند ریه
عمل پیوند ریه یکی از سخت‌ترین پیوندهاست که در اغلب مواقع پس زده می‌شود. پس طبیعی است که مسیری طولانی و روندی پیچیده داشته باشد. از آمادگی برای جراحی گرفته تا مراقبت‌های بعد از عمل در این پیوند باید برنامه‌ریزی‌شده انجام شوند. هزینه پیوند شش می‌تواند سنگین باشد؛ بنابراین علاوه بر شرایط بیمار، خانواده و فرد و موقعیت اجتماعی، وضعیت مالی و شرایط روحی و روانی او نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. سایر مواردی که پیش از انجام پیوند شش بررسی می‌شوند در زیر لیست شده است.
- تست عملکرد شش‌ها و قلب
- تست تراکم استخوان
- آنژیو
- تصویربرداری‌های قلب
- تست میزان بازی عروق و خون رسانی
- بررسی عفونت از طریق تست‌های خون و پوست
- آزمایش خون برای بررسی عملکرد تمام ارگان‌های بدن و بررسی سطح هورمون‌ها
- CT اسکن قفسه سینه
- بررسی گروه خونی فرد گیرنده و آنتی بادی‌های بدن او با بدن اهدا کننده
در زمان پیوند بسته به شدت بیماری، پیوند یک طرفه یا دو طرفه انجام می‌شود. در برخی موارد پزشک تنها با برداشتن بخش‌های آسیب دیده و از بین رفته می‌تواند جان بیمار را نجات دهد. همچنین در موارد مشاهده شده که پس از باز کردن قفسه سینه بیمار و با مشاهده میزان درگیری، نوع پیوند تغییر می‌کند.
انواع پیوند ریه
بسته به شدت بیماری و میزان آسیب به ریه‌ها، سه نوع پیوند ریه انجام می‌شود که شامل پیوند شش یک طرفه، پیوند شش دو طرفه و پیوند قلب – ریه است. در ادامه به توضیح هریک از انواع عمل پیوند شش خواهیم پرداخت.
پیوند ریه یک طرفه (SLT)
در این نوع پیوند، تنها یکی از ریه‌ها با ریه اهدا شده و سالم جایگزین می‌شود. ریه جدید سه اتصال اصلی نایژه، عروق ریوی و سرخرگ و سیاهرگ ریوی را خواهد داشت. مدت زمان جراحی برای این نوع پیوند بین ۸ تا ۱۲ ساعت است.
پیوند ریه دو طرفه (BLT)
در این نوع پیوند، هر دو ریه به دلیل شدت آسیب تعویض می‌شوند. در این فرایند، ابتدا ریه‌ای که عملکرد ضعیف‌تری دارد پیوند زده می‌شود، در حالی که ریه دیگر همچنان عمل پمپاژ اکسیژن را انجام می‌دهد. پس از تکمیل پیوند ریه اول و اطمینان از عملکرد آن، ریه دیگر جایگزین می‌شود.
پیوند قلب – ریه (HLT)
این نوع پیوند برای بیمارانی که به طور هم‌زمان دچار نارسایی قلبی و ریوی هستند، انجام می‌شود. در این پیوند، قلب و ریه‌ها به طور هم‌زمان جایگزین می‌شوند، زیرا درمان یکی بدون دیگری امکان‌پذیر نیست. این نوع پیوند بسیار پیچیده و پر ریسک است و نیاز به مراقبت‌های دقیق بعد از عمل دارد.
یک نوع دیگر از جراحی پیوند ریه وجود دارد که به آن پیوند از گیرنده زنده گفته می‌شود و بسیار نادر است. در این روش، یک لوب از ریه یک اهداکننده زنده به بیمار پیوند زده می‌شود. این روش کمتر رایج است؛ زیرا اکثر ریه‌های پیوندی از افراد متوفی اهدا می‌شوند.
نتایج پیوند ریه
تحقیقات نشان می‌دهد که ۵۱ درصد از بیماران پیوند شش تا یک سال و ۳۱ درصد تا پنج سال پس از عمل زنده می‌مانند. پس از گذر از پنج سال، بقای عمر تا ۴۵.۸ درصد گزارش شده است. بیماران پیوند شش باید مراقبت‌های ویژه‌ای انجام دهند، زیرا نتایج به این مراقبت‌ها بستگی دارد. هرگونه عفونت یا بیماری می‌تواند منجر به مرگ شود.
۸۰ درصد از افرادی که پیوند شش داشته‌اند، در فعالیت‌های روزانه مشکلی ندارند. همچنین آمار نشان می‌دهد که ۴۰ درصد از افرادی که بیش از پنج سال پس از پیوند زنده مانده‌اند، توانسته‌اند به صورت نیمه وقت کار کنند. با این حال، افرادی که پس از پیوند دچار نارسایی و التهاب نایژه یا برونشیولیت ابلیترانس می‌شوند، در زندگی خود دچار اختلال می‌شوند. این نارسایی اصلی‌ترین علت مرگ و میر پس از پیوند شش است.
مزایا و معایب پیوند ریه
اگرچه پیوند ریه عملی پر ریسک و پرهزینه است، اما بیمارانی که روش‌های درمانی دیگر را امتحان کرده و به نتیجه نرسیده‌اند، چاره‌ای جز انجام این عمل ندارند. با پیوند شش، این بیماران می‌توانند حداقل ۵ سال بیشتر زندگی کنند. در بسیاری از موارد نیز گزارش‌هایی از زندگی ۱۰ و ۲۰ساله پس از پیوند شش وجود دارد. با پیوند شش، فعالیت‌های روزمره به حالت عادی بازمی‌گردند و حتی زنانی که به دلیل مشکلات ریوی نمی‌توانستند باردار شوند، پس از پیوند می‌توانند باردار شوند.
پیوند شش نیز مانند همه جراحی‌ها دارای عوارضی است. عوارض بیهوشی، لخته شدن خون، احتمال سکته قلبی و همچنین خطر بروز عفونت که می‌تواند زندگی بیماران پیوند شش را تهدید کند، از جمله این عوارض هستند. بدترین عیب احتمالی پیوند شش، احتمال رد پیوند است. زمانی که بدن ریه پیوند شده را پس می‌زند، چاره‌ای جز جراحی مجدد باقی نمی‌ماند و در غیر این صورت، خطر مرگ بیمار را تهدید خواهد کرد.
مراقبت‌های بعد از جراحی پیوند ریه
بعد از عمل پیوند ریه، مراقبت‌های بسیاری لازم است. پس از اتمام جراحی و انتقال بیمار به بخش مراقبت‌های ویژه، بستری شدن بین یک تا سه هفته طول می‌کشد که این مدت بستگی به قدرت بدنی و شرایط پزشکی بیمار دارد.
در دوران نقاهت، مصرف داروها باید به موقع و منظم باشد. افرادی که پیوند شش انجام می‌دهند، باید سبک زندگی خود را تغییر دهند و به یک رژیم غذایی سالم و زندگی سالم پایبند باشند. در طول بستری بودن در بیمارستان، آموزش‌های لازم برای مراقبت شخصی و شناسایی علائم رد پیوند به بیمار داده می‌شود. همچنین در سه ماه اول دوران نقاهت، بیمار باید به طور مرتب برای چکاپ شامل آزمایش خون، عکس‌برداری با اشعه ایکس از سینه و تست عملکرد ریه مراجعه کند.
علاوه بر این، برخی دوره‌های توان‌بخشی درمانی و فیزیوتراپی برای بیمار تجویز می‌شود تا سریع‌تر به فعالیت‌های روزانه خود بازگردد. در دوران نقاهت، داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی بدن نیز برای بیمار تجویز می‌شود. به دلیل مصرف این داروها، بیمار باید بسیار مراقب خود باشد تا بیمار نشود، زیرا هر گونه عفونت یا بیماری می‌تواند خطر مرگ را به همراه داشته باشد.
رژیم غذایی بیماران با ریه پیوند زده شده
یکی از راه‌های کمک به بیماران پیوند شش برای بهبود، داشتن یک سبک زندگی سالم است. پس از پیوند ریه باید از مصرف الکل و سیگار خودداری کنید. رژیم غذایی باید شامل میوه‌ها و سبزیجات باشد و مصرف چربی‌های ترانس و اشباع، کلسترول، نمک و شکر باید به حداقل برسد. در رژیم غذایی بیماران پیوند شش باید مقدار کافی گوشت بدون چربی، گوشت سفید، غلات سبوس‌دار و لبنیات کم‌چرب وجود داشته باشد. این بیماران به دلیل مصرف داروی پردنیزولون معمولاً سطح قند خون بالایی دارند، بنابراین باید در مصرف شکر دقت کنند. برخی مواد غذایی نیز نباید مصرف شوند:
- غذاهای کنسروی یا آماده
- گوشت قرمز
- کره
- زرده تخم‌مرغ
- شیر، خامه، پنیر، دوغ، بستنی
- غذاهای سرخ‌شده
- آب‌نبات، کلوچه، کیک
- مواد غذایی نشاسته‌ای مانند سیب‌زمینی له‌شده و نان سفید
همچنین، غذاهای شور مانند چیپس، ذرت بو داده، آجیل نباید مصرف شوند.
افرادی که از پیوند شش منع می‌شوند
اگرچه برای برخی بیماران تنها راه نجات، پیوند شش است، اما موارد منع جراحی نیز وجود دارد.
- کسانی که به هیچ وجه نباید پیوند شش انجام دهند:
- بیمارانی که چند بیماری مزمن با هم دارند. مانند نارسایی کلیه، قلب و کبد.
- وجود بیماری‌های عفونی در گیرنده و اهدا کننده. مثلاً اگر اهداکننده HIV یا انواع هپاتیت داشته باشد و گیرنده نیز درگیر هپاتیت نوع بی باشد.
- درگیری با سرطان‌های درمان نشده یا وجود تومور و نئوپلاسم.
- اعتیاد به مواد مخدر یا الکل در بازه زمانی پیوند.
- سپتیسمی یا بیماری گندخونی.
- درگیری با مشکلات روانی وخیم که نیاز به دارودرمانی دارد.
- کاندیداهای نسبی عدم انجام پیوند شش
- بالا بودن سن بیش از ۶۵ سال.
- افراد مبتلا به سوء تغذیه.
- ابتلا به پوکی استخوان.
- کسانی که قبلاً عمل قلب باز انجام داده‌اند.
- بیماران سیستیک خفیف.
- کسانی که داروهای کورتونی و استروئیدی مصرف می‌کنند.
کسانی که تنها راه حل زنده ماندن برای آنها پیوند شش است باید به لحاظ سن، شاخص توده بدنی، سایر بیماری‌ها، عملکرد ریه و میزان اکسیژن در خون بررسی شوند و سپس در لیست انتظار پیوند قرار خواهند گرفت.
کلام پایانی
اگر دچار نارسایی شدید ریه هستید و پزشکان از درمان قطع امید کرده‌اند، پیوند شش می‌تواند یکی از آخرین گزینه‌ها باشد. این روش می‌تواند به بیمارانی که از این نارسایی رنج می‌برند، کمک کند تا حداقل ۵ سال و حتی بیشتر زنده بمانند. پیوند ریه برای نارسایی‌های شدید ریوی که به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهند، مناسب است. اما برای بیمارانی که سرطان ریه دارند، این روش توصیه نمی‌شود، زیرا درمان‌هایی مانند دارودرمانی، پرتودرمانی و شیمی‌درمانی برای آنها مؤثرتر است.
